Viktoriya davri — Britaniya tarixidagi taxminan 1820–1914-yillar oralig‘idagi davr bo‘lib, qirolicha Viktoriya hukmronligi (1837–1901) bilan chambarchas bog‘liq. Bu davr sinfiy jamiyat, ovoz berish huquqiga ega bo‘lgan odamlar sonining ko‘payishi, o‘sib borayotgan davlat va iqtisodiyot, hamda Britaniyaning dunyodagi eng qudratli imperiyaga aylanishi bilan ajralib turadi.
Ijtimoiy sinflar
Garchi qirollik avvalgiga qaraganda rivojlanayotgan bo‘lsa-da, ijtimoiy tuzumda hali ham muammolar mavjud edi. Bu davrdagi ijtimoiy tabaqalar yuqori tabaqa, o‘rta tabaqa va quyi tabaqalarga bo‘lingan.
Yuqori sinfga mansub bo‘lish baxtiga muyassar bo‘lganlar odatda qo‘l mehnati bilan shug‘ullanmaganlar. Aksincha, ular yer egalari bo‘lib, o‘zlari uchun ishlashga quyi sinf vakillarini yollaganlar yoki foyda olish uchun sarmoya kiritganlar. Yuqori sinf uchta kichik toifaga bo‘lingan: qirollik (qirollik oilasi a’zolari), o‘rta yuqori (muhim ofitserlar va lordlar) va quyi yuqori (boylar va biznes egalari).
O‘rta sinfning kengayishi bu davrda shaharlar va iqtisodiyotning tez o‘sishi bilan bog‘liq edi. U burjuaziya deb ham atalib, o‘zini va oilasini boqish uchun malakali ishlarga ega bo‘lganlardan iborat edi. Savdogarlar va do‘kondorlar ichki va tashqi savdoning rivojlanishi bilan mashhur kasb egalariga aylangan.
Ishchi sinf og‘ir va nosog‘lom sharoitlarda mehnat qiladigan malakasiz ishchilardan iborat edi. Ular toza suv va oziq-ovqat, bolalari uchun ta’lim olish imkoniyati, hattoki to‘g‘ri kiyim-kechakdan ham mahrum edilar.
Britaniya imperiyasi tarkibida bo‘lgan davlatlar
19-asrda, ayniqsa Viktoriya davrida, Buyuk Britaniya dunyodagi eng qudratli imperiyaga aylangan edi. Uning mustamlakalari Yer yuzining turli burchaklariga tarqalgan bo‘lib, shu sababli imperiya ko‘pincha “quyosh hech qachon botmaydigan imperiya” deb atalgan.
Asosiy mustamlakalar va hududlar:
-
Hindiston – Britaniya imperiyasining eng muhim va boy mustamlakasi hisoblangan. 1858-yildan boshlab Hindiston to‘g‘ridan-to‘g‘ri Britaniya hukumatiga bo‘ysungan va bu yer "imperiyaning tojidagi dur" deb atalgan.
-
Kanada – Rasmiy ravishda Britaniya dominioni bo‘lgan, ammo ichki boshqaruv huquqiga ega bo‘lgan. Shunga qaramay, tashqi siyosat va mudofaa masalalari Buyuk Britaniya tomonidan yuritilgan.
-
Avstraliya – Bir nechta koloniyalar ko‘rinishida boshqarilgan. Aslida mahbuslar uchun yuborilgan hudud sifatida boshlangan bo‘lsa-da, keyinchalik muhim agrar va savdo markaziga aylangan.
-
Yangi Zelandiya – 1840-yildan keyin rasmiy mustamlakaga aylangan. Mahalliy maorilar bilan tuzilgan Waitangi shartnomasi orqali inglizlar bu hudud ustidan hukmronlikni o‘rnatgan.
-
Irlandiya – 1801-yildan boshlab rasmiy ravishda Buyuk Britaniya Qirolligining tarkibiga kiritilgan. Irlandiya Buyuk Britaniya bilan siyosiy jihatdan birlashgan bo‘lsa-da, ichki norozilik va ijtimoiy muammolar kuchli bo‘lgan.
-
Janubiy Afrika – Britaniya bu hududni strategik va iqtisodiy jihatdan muhim deb bilgan. Xususan, oltin va olmos konlari sababli u yerda bo‘erlar bilan bir necha bor urushlar bo‘lib o‘tgan.
-
Karib orollari – Jumladan Yamayka, Barbados, Trinidad va boshqa orollar Britaniya tomonidan qand-shakar plantatsiyalari uchun foydalanilgan. Bu yerda qullar mehnati keng qo‘llanilgan.
-
Afrikaning sharqiy va g‘arbiy hududlari – Misr, Keniya, Nigeriya kabi yirik hududlar Britaniya hukmronligi ostiga o‘tgan. Afrika imperiyaning iqtisodiy manfaatlari uchun muhim resurs manbai bo‘lgan.
Maishiy hayot
1800-yillarda oddiy odamlarning hayoti og‘ir edi. Ko‘pchilik og‘ir sharoitlarda uzoq vaqt ishlab, kundalik tirikchilik uchun zo‘rg‘a yetadigan daromad topardi. Elektr energiyasi, vodoprovod va markaziy isitish tizimi mavjud emas edi. Elektr yoki gaz chiroqlari bo‘lmagani sababli, hayot maromi kunduzi yorug‘ paytlar bilan belgilanar, va shu bois mavsumga qarab o‘zgarib turardi.
Ishchilar sinfining turmush darajasi
Qishning sovuq kunlarida o‘tin yoki ko‘mir yoqib qizdiriladigan oshxona pechkasi butun kulbani isitishning yagona manbai edi. Kechasi, oila a’zolari uxlashga yotishdan oldin, issiq cho‘g‘ solingan isitish tovasini to‘shak tagiga qo‘yib, uxlashdan oldin uni olib tashlashardi.
Markaziy isitish tizimi mavjud bo‘lmagan va bunday jismoniy jihatdan og‘ir turmush tarzi o‘z asoratini qoldirgan, natijada bu davrda o‘lim ko‘rsatkichi yuqori bo‘lgan. Bunga bir qator omillar, jumladan, to‘g‘ri ovqatlanmaslik va gigiyena qoidalariga yetarli darajada rioya qilmaslik sabab bo‘lgan.
Bu davrda Buyuk Britaniya imperiyasida rasmiy ta’lim olish imkoniyati yo‘q edi va buning uchun pul to‘lanishi kerak bo‘lgan (bepul ta’lim 1870-yilgacha joriy etilmagan, 1880-yilgacha esa majburiy bo‘lmagan). Bolalar oilalari bilan uyda qolib, kundalik uy yumushlarida yordam berishgan, shuningdek, oila qaysi sohada ishlagan bo‘lsa, o‘sha sohadagi oddiyroq ishlarni bajarishgan. Yakshanba kunlari bolalar “yakshanba maktabi”ga borishgan va bu ular olgan yagona tizimli ta’lim bo‘lgan.
Kir yuvish kuni - Dushanba
O‘sha davrda hayot bugungi kungа qaraganda ancha qat’iy tartibga ega bo‘lgan. Dushanba kuni uydagi ayollar va qizlar kir yuvish bilan shug‘ullanishgan. Kulbaning ichida oqar suv bo‘lmagani sababli, suvni quduqdan tashib kelishga to‘g‘ri kelgan va bu jismoniy kuch talab qiladigan ish bo‘lsa-da, u faqat charchoqli kunning boshlanishi xolos edi.
Kottejga suv keltirilgach, u yuvish vannasiga quyilishdan oldin olovda isitiladigan katta metall qozonda qizdirilgan. So‘ngra sovun bo‘lagi qirg‘ichdan o‘tkazilib, qizdirilgan suvga qo‘shilgan.
Kiyim va ichki kiyimlarni tozalash uchun yana uchta asbob — yuvish taxtasi, posser va kiyimlar siqgichi ishlatilgan. Posser yuvish vannasi ichidagi kiyimlarni harakatlantirib, sovunning barcha kiyim va choyshablarga kirib borishini ta’minlagan. Yuvish taxtasi esa materialni sovun bilan ishqalab, kirni tozalashga yordam bergan. Kiyimlar siqgichi suvni siqib chiqarish va kiyimlarni tezroq quritish uchun ishlatilgan. Quyidagi rasmlar orqali bu jarayonni yanada yaxshi tasavvur qilishingiz mumkin, degan umiddamiz.
Dushanba kir yuvish kuni bo‘lgani bois, seshanba dazmollash kuniga aylanardi. Yassi dazmollar oshxona pechkasida qizdirilgach, yuvib bo‘lingan kirlarni dazmollashda qo‘llanilardi. O‘sha davrdagi barcha yumushlar singari, bu ham sekin va jismoniy kuch talab qiladigan vazifa edi!
Ovqatlanish ratsioni
Odamlarning ovqatlanish tartibi umuman past darajada bo‘lib, iste’mol qilinadigan taomlar xilma-xilligi ham kam edi. Har bir kulbada odatda oilaning o‘zi uchun sabzavot yetishtira oladigan kichik bog‘cha bo‘lar, va bu ularning asosiy oziq-ovqat manbai hisoblanardi.
Aksariyat oilalar kasanachilik bilan shug‘ullanib, o‘z dastgohlarida tayyorlagan jun matolarini sotishdan tushgan pulga suli va sut sotib olishgan. Go‘sht esa juda kamdan-kam iste’mol qilinar, boylarga xos mahsulot deb hisoblangan.
Ovqatlanishning asosiy qismini tashkil etuvchi ikkita asosiy oziq-ovqat "ko’k bo‘tqa" va "haverkeks" edi. "ko’k bo‘tqa" — qaymog‘i olingan sutdan tayyorlangan oddiy bo‘tqa turi bo‘lsa, “haverkeks” esa odatiy quymoq shaklida bo‘lib, faqat tepadan tushiriladigan taxtada quritilib qo‘yilgan. Haverkekslar uzoq ish kunida tushlik sifatida olib yurish uchun qulayligi sababli quritilgan.
Elektr ta’minoti bo‘lmagani sababli, muzlatgichlar ham yo‘q edi, shuning uchun ovqatni buzilishidan oldin iste’mol qilish kerak bo‘lgan. Sovutish imkoniyatining yo‘qligi oziq-ovqat mahsulotlarini uzoq masofalarga tashishga to‘sqinlik qilardi. Shu bois, o‘sha paytda oilalar faqat o‘zlari yetishtirgan yoki mahalliy joylardan yig‘ib olingan oziq-ovqat mahsulotlaridan foydalanishgan. Barcha sabzavot va mevalar mavsumiy bo‘lgan. Oilalar hech qachon banan yoki avokadoni ko‘rmagan, ular esa o‘zlarining evaralarining evaralari Yangi Zelandiyadan butun dunyo bo‘ylab keltirilgan qo‘y go‘shtini iste’mol qilishni oddiy hol deb bilishlarini hech tasavvur ham qila olmaganlar!
Gilamlar
Latta gilamlar eskirgan kiyimlar yoki qoplardan ortib qolgan har qanday material parchalaridan tayyorlanardi. Ishlatilgan materiallarning turli xil rangi tufayli ma’lum bir dizayn bo‘lmasdi, lekin o‘rtasida qizil rombli naqsh qilish (uyning yuragini ifodalovchi) mashhur edi. Gilamlar kottejning muhim jihozi bo‘lib, sovuq tosh pollardan ma’lum darajada himoya qilardi.
Kiyimlar uyda tayyorlanib, oilaning ayollari tomonidan tikilardi. Ular oila sotmagan matodan yoki sotib olingan paxta yoki zig‘ir matosidan tikishgan. Kiyimlar butunlay eskirguncha kiyilardi, yamalardi va yamoq solinardi, so‘ng ular latta gilamlarga aylantirilardi. Shu sababli muzey to‘plamlarida kambag‘al va ishchi sinfiga mansub odamlarning kiyimlari juda kam uchraydi; ular so‘nggi ipi uzilguncha kiyilib, keyin materiali gilamlarga qayta ishlatilardi. Oilaning ovqati kabi, hech narsa isrof qilinmasdi va har bir narsani qaysidir yo‘l bilan qayta ishlatish yoki qayta ishlash mumkin edi.
Jamiyatlarning tarixdagi turmush tarzini yoritib borishda davom etamiz va o’ylaymizki bu ma’lumotlar qiziqarli bo’lishidan tashqari, o’quvchiga hozirgi davr bilan tarixni solishtirib atroflarini yaxshiroq tushinishga va xulosa qilgan holda kelajakda yaxshiroq qarorlar qabul qilishlariga yordam beradi.
Keyingi maqolalarda ham jamiyatlarning tarixdagi turmush tarzini yoritishda davom etamiz va umid qilamizki, bu ma’lumotlar nafaqat qiziqarli bo‘lib qolmay, balki o‘quvchilarga hozirgi davr bilan tarixni solishtirib, foydali xulosalar chiqarish orqali kelajakda to‘g‘ri qarorlar qabul qilishlariga yordam beradi.