Sovet Ittifoqi tarixidagi eng g‘alati va ayni paytda eng innovatsion loyihalardan biri 1960-yillarda boshlangan edi. Bu raketa ham emasdi, sun’iy yo‘ldosh ham emasdi, hatto kema ham emasdi. Bu butunlay yangi turdagi texnologiya edi. AQShning razvedka sun’iy yo‘ldoshi Kaspiy dengizi ustida juda pastda harakatlanayotgan, samolyotni eslatuvchi ulkan bir qurilmani tasvirga oldi. U uchmayotgandi, lekin suvda suzmayotgan ham edi. Amerikaliklar bu noma’lum jonzotni “Kaspiy dengizi yirtqichi” deb atashdi. Aslida esa bu qurilma ekranoplan edi — ko‘pchilik hali-hanuz bu so‘zni eshitmagan bo‘lishi mumkin.
Ekranoplan — bu yer effekti hisobiga harakatlanadigan, ya’ni suv yuzasidan juda past balandlikda uchuvchi, samolyot va kema o‘rtasidagi gibrid mashina. U qanoti bilan suvga juda yaqin harakatlanib, ko‘tarilish kuchini oshiradi va qarshilikni kamaytiradi. Bu unga yuqori tezlikda samarali yurish imkonini beradi. Bundan tashqari, radar va sonar orqali aniqlash qiyin bo‘lganligi sababli, harbiy jihatdan katta ustunlikka ega edi.
Sovet harbiy muhandislari ushbu texnologiyani maxfiy loyiha sifatida ishlab chiqishdi. Eng mashhur modeli — Lun sinfidagi ekranoplan — 70 metrdan uzunroq bo‘lib, 300 tonnadan ortiq vaznga ega edi va 500 km/soat tezlikka chiqishi mumkin edi. U olti dona yirik raketa bilan qurollantirilgan va askar yoki harbiy texnikani uzoq masofalarga tashishga qodir edi. Qurollanish darajasi bo‘yicha harbiy kemalardan qolishmas, tezligi bo‘yicha esa reaktiv samolyotlarga teng edi.
Lun suvdan havoga ko‘tarilib, to‘lqinlar uzra harakatlanar, belgilangan nuqtaga raqib hatto javob qaytarishga ulgurmasdan yetib borar edi. NATO hech qachon shunga o‘xshash mashina qurmagan. Balki bunga sabab shuki, bu qurilma hech qaysi an’anaviy toifaga kirmas edi — u samolyot emas, kema emas, balki ikkalasining o‘rtasidagi noma’lum texnologiya edi.
1980-yillarga kelib, Sovet Ittifoqining iqtisodiy holati yomonlashdi, va bunday yirik tajriba loyihalariga mablag‘ ajratish tobora qiyinlashdi. Shuning uchun, Lun sinfidagi faqat bitta ekranoplan qurildi. U bir necha yil Kaspiy floti tarkibida xizmat qildi, so‘ngra foydalanishdan chiqarildi. 1991-yilda Sovet Ittifoqi qulagach, bu g‘aroyib texnologiya bilan birga orzular ham qulab tushdi.
Bugungi kunda bu ulkan mashina Dog‘istonning Derbent sohili bo‘yida yotibdi. 2020-yilda u shu yerga olib kelinib, asta-sekin muzeyga aylantirilmoqda. Sayyohlar va mahalliy aholi suratga tushish uchun tashrif buyurishadi. Ba’zilar uni muvaffaqiyatsiz tajriba deb hisoblashadi, boshqalar esa uni Sovet muhandisligining jasorati va orzulari ramzi deb bilishadi.
Ammo ekranoplan faqat texnik qurilma emas edi. U inson tasavvuri va innovatsiyaga bo‘lgan ishonchning timsoli edi. Bu mashina hech qanday doiraga sig‘mas, hech qanday qoidalarga bo‘ysunmas edi. Va aynan shuning uchun u tarixda o‘z izini qoldirdi.